Αποκαλύπτει τα …μυστικά του το Κάστρο του Απαλίρου

Τα μυστικά που κρύβονται στο Κάστρο του Απαλίρου έρχονται στο φως: 2^η εκκλησία και μάλιστα δίκλιτη, δρόμοι πλάτους έως 5 μέτρα, φούρνος, ελαιοτριβείο και αποτύπωση περίπου 250 σπιτιών. Μόνιμη πόλη που έχει χτιστεί με αυτοκρατορική εντολή – Τι δήλωσε ο καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Όσλο  Knut Odegaard

Κάστρο του Απαλίρου. Ένα κάστρο που κοιτάζει τον κάμπο στο Σαγκρί και απολαμβάνει το θαλασσινό αεράκι που έρχεται από την Αγιασσό. Για αρκετούς αιώνες αποτέλεσε όπως όλα δείχνουν την πρωτεύουσα του νησιού κυρίως στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ενώ λειτουργούσε και ως αμυντικό …προπύργιο για τις επιθέσεις των πειρατών. Έως τη στιγμή που πάτησαν το πόδι τους στη Νάξο οι Ενετοί και κυριάρχησαν. Το …Απάνω Κάστρο όπως όλα δείχνουν αποτέλεσε τη διάδοχή κατάσταση αλλά κανείς δεν ξέρει πολλά για τον πρόγονό του. Ακόμη και το όνομα (του Απαλίρου) όπως όλα δείχνουν είναι …ξένο με την πόλη που για περίπου 500 χρόνια έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στη ζωή του νησιού. Πόλη είπαμε; Μα δεν είναι κάστρο; Αλήθεια πόσα κάστρα γνωρίζεται με έκταση τόσο μεγάλη ώστε να μπορεί να φιλοξενεί σε μόνιμη βάση περίπου 2000 κατοίκους;

Η αποστολή

Τα ερωτήματα σχετικά με το κάστρο του Απαλίρου δεν έχουν τέλος. Και νομίζουμε ότι σιγά σιγά μπαίνουμε στη λογική να βρούμε απαντήσεις. Οι παλαιότεροι Ναξιώτες και δη οι κάτοικοι στα χωριά γύρω από το Σαγκρί γνωρίζουν την ιστορία του που έχει μεταφερθεί μέσα από θρύλους, μύθους ή και διηγήματα που έλεγαν οι παππούδες στα εγγόνια τους. Αυτό όμως που ζητάμε σήμερα είναι να μάθουμε ποια είναι η πραγματική εικόνα αυτής της καστρόπολης που θεωρείται μοναδική σε όλη την Ευρώπη. Να πω την αμαρτία μου δεν ξέρω εάν Ελληνες αρχαιολόγοι έχουν κάνει κάποια επίσημη έρευνα ανεβαίνοντας πάνω στο κάστρο σε υψόμετρο 470 μέτρων και με πολύ δύσκολη πρόσβαση. Αυτό που γνωρίζω είναι ότι εδώ και αρκετά χρόνια καθηγητές Αρχαιολογίας από το Πανεπιστήμιο του Όσλο είναι σε ανοιχτή γραμμή και έχουν ήδη κάνει τρεις αποτυπώσεις ή ανασκαφές. Μάλιστα, το περασμένο καλοκαίρι ο Άγγλος καθηγητής Ντέιβιντ Χιλ είχε κάνει την πρώτη αποτύπωση του χώρου και παρουσίασε τα ευρήματά του σε ανοιχτή διάλεξη στο «Ιάκωβος Καμπανέλης». Τώρα ολοκληρώθηκε μία ακόμη αποστολή, όπου το παρών έδωσαν τέσσερα μέλη του Πανεπιστημίου, οι Knut Odegaard (αρχαιολόγος καθηγητής Ιστορίας με εμπειρία ανασκαφών σε Ιταλία και Ελλάδα), Hakon Ingvaldson (αρχαιολόγος, ειδικός στην νομισματολογία), Mari Malmer (αρχαιολόγος με ειδικότητα στην αποτύπωση) και David Hill (αρχαιολόγος με ειδικότητα στην μετατροπή των αρχαιολογικών δεδομένων σε ψηφιακούς χάρτες) οι οποίοι μάλιστα την περασμένη Κυριακή παρέθεσαν συνέντευξη Τύπου στο Δημαρχιακό Μέγαρο και παρουσίασαν τα πρώτα …μυστικά αυτού του κάστρου….

Μοναδικότητα

Μάλιστα, το παρών έδωσε στην συνέντευξη Τύπου και ο Δήμαρχος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων κ. Μανώλης Μαργαρίτης, ο οποίος αποκάλυψε ότι έχει ήδη ανέβει στο κάστρο του Απαλίρου και είδε από πρώτο χέρι τι συμβαίνει εκεί στα ψηλά ενώ δώρισε στη διάρκεια της μικρής του εισήγησης κι ένα βιβλίο της Νάξου στα μέλη της αποστολής, με την ευχή ότι πολύ σύντομα θα μπορέσουν να …πιάσουν δουλειά και να αναδείξουν όλα τα μυστικά που κρύβονται στο κάστρο. Κεντρικό πρόσωπο της συνέντευξης τύπου ο  Knut Odegaard, ο οποίος διετέλεσε Διευθυντής του Νορβηγικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αθήνας από το 2003 – 2007 και σήμερα είναι καθηγητής Αρχαιολογίας και Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Όσλο. Μάλιστα δηλώνει λάτρης της Νάξου, η πρώτη του επαφή με το «νησί της Αριάδνης» ήταν το 2003 όταν ως πρωτοδιόριστος Διευθυντής έκανε μία βόλτα στα νησιά του Αιγαίου και είχε μείνει έκθαμβος  από τον αρχαιολογικό και ιστορικό πλούτο του νησιού κυρίως δε της Βυζαντινής εποχής, κάτι που παραδέχτηκε στην ομιλία του λέγοντας «η πολιτιστική κληρονομιά της Νάξου είναι μοναδική στα νησιά του Αιγαίου. Ενώ κάθε νησί του Αιγαίου έχει κάποια προϊστορικά και αρχαία μνημεία, κανένα άλλο δεν έχει τόσα πολλά και σημαντικά Βυζαντινά μνημεία όσο η Νάξος. Οι 150 (τουλάχιστον) Βυζαντινές εκκλησίες είναι αποκλειστικότητα της Νάξου. Όταν ήλθα για πρώτη φορά, μου έκαναν εντύπωση οι πολλές θαυμάσιες εκκλησίες, αλλά και η παντελής έλλειψη μελέτης πάνω στους οικισμούς της Βυζαντινής περιόδου. Είναι προφανές ότι οι Νάξιοι που έχτισαν τις εκκλησίες έπρεπε και να μένουν κάπου, αλλά σήμερα ακόμη είναι ελλιπείς οι γνώσεις μας για τους οικισμούς και την οργάνωση του νησιού κατά την Βυζαντινή περίοδο».

Ευρήματα

Και πάμε στο …ψητό που άλλωστε είναι αυτό που μας ενδιαφέρει. Ο Νορβηγός καθηγητής αρχαιολογίας δεν κρύφτηκε λέγοντας ότι «Είναι ξεκάθαρο ότι παρά το γεγονός ότι χτίστηκε ψηλά στο βουνό το Κάστρο ή Φρούριο δεν ήταν μόνο για αμυντικούς σκοπούς αλλά ήταν μία ζωντανή πόλη με μεγάλο πληθυσμό. Οι οχυρώσεις, μια εκκλησία και πολλές στέρνες είναι ορατές σε όποιον ανέβει εκεί ψηλά. Δεν έχουμε αποτυπώσει μόνο αυτές τις κατασκευές, έχουμε βρει επίσης έναν μεγάλο αριθμό κατοικιών (περίπου 250), και φέτος καταφέραμε να εντοπίσουμε πολλούς από τους δρόμους και τις σκάλες που αποτελούσαν την υποδομή της πόλης. Οι δρόμοι – πλάτους μάλιστα ακόμη και πέντε μέτρων -  διασχίζουν την πόλη, και τα διάφορα επίπεδα ενώνονται από σκάλες, συνήθως ανάμεσα στα σπίτια. Η όψη της πόλης μπορεί να είχε ομοιότητες με την γνωστή πόλη του Μυστρά, όμως το Κάστρο του Απαλίρου είναι πολύ παλαιότερο από τον Μυστρά. Φέτος αποτυπώσαμε και άλλη μία δίκλιτη εκκλησία, κοντά στη κορυφή του βουνού, που δείχνει ότι υπήρχε μια ζωντανή παροικία με ανάγκες εκκλησιασμού, που δεν κάλυπτε η μεγάλη εκκλησία (σ.σ. του Αγίου Γεωργίου) που βρίσκεται πιο χαμηλά. Διαπιστώσαμε και την ύπαρξη ελαιοτριβείου που αποδεικνύει ότι υπήρχαν ενεργοί αγρότες που έφερναν την παραγωγή τους στην πόλη και έβγαζαν ελαιόλαδο. Σήμερα βρήκαμε και έναν φούρνο, ενώ με την ανακάλυψη οστρακοειδών (σ.σ. πεταλίδες) καταλαβαίνουμε ότι ακολουθούσαν ένα αυστηρό πρόγραμμα της βυζαντινής καθημερινότητας».

Χρονολογία

Στη συνέχεια έγινε αναφορά στην τοποθέτηση του κάστρου στο χρόνο λέγοντας «Πότε ιδρύθηκε το Κάστρο του Απαλίρου; Δεν έχουμε ακόμη μία ξεκάθαρη απάντηση σε αυτή τη σημαντική ερώτηση, έχουμε όμως κάποιες σκέψεις. Δεν υπάρχουν πηγές που αναφέρονται στην ίδρυση της πόλης, έχουμε μόνο πληροφορίες για την άλωση της πόλης από τον Μάρκο Σανούδο τα χρόνια μετά από την 4η Σταυροφορία. Όταν ξεκινήσαμε την έρευνά μας το 2010 , πιστεύαμε ότι θα μπορούσε να έχει ιδρυθεί κατά τα δύσκολα χρόνια ( για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία) της εξάπλωσης των Αράβων τον 7ο και 8ο αιώνα μ. Χ.  Ξέρουμε ότι οι παραθαλάσσιες πόλεις δέχονταν επιδρομές από τους πειρατές και είναι εύκολο να συνδεθεί η ίδρυση του Κάστρου του Απαλίρου με αυτά τα ιστορικά γεγονότα. Βλέπουμε όμως στοιχεία που υποδεικνύουν μια χρονολογία κτήσης πριν από τον 7ο αιώνα. Η δουλειά μας μέχρι στιγμής επικεντρώνεται στην καταγραφή των κτιρίων της πόλης, και όχι στην συλλογή κεραμικών, ή στις ανασκαφές. Όμως υπάρχουν πολλά θραύσματα κεραμικών που φαίνεται ότι είναι του 6ου αιώνα, και υπάρχουν νομίσματα από τον χώρο που επίσης είναι ενδεχομένως του 6ου αιώνα. Αυτό που είναι απολύτως σίγουρο είναι ότι το Κάστρο του Απαλίρου είναι ίσως η μοναδική στον κόσμο περίπτωση πρώιμης Βυζαντινής πόλης που σχεδιάστηκε και ιδρύθηκε σαν καινούρια πόλη. Οι περισσότερες πόλεις της πρώιμης Βυζαντινής περιόδου προϋπήρχαν από την αρχαιότητα , έτσι το Κάστρο του Απαλίρου είναι μάλλον ένα σημαντικότατο πρώιμο δείγμα της νέας Βυζαντινής πολεοδομίας».

Πενταετές πρόγραμμα

Ποια είναι η επόμενη κίνηση; Ο Νορβηγός καθηγητής τόνισε ότι «μόνο η συστηματική δουλειά μπορεί να δώσει απαντήσεις. Σας ανακοινώνω ότι είμαστε στη διαδικασία σχεδιασμού ενός 5ετούς ερευνητικού προγράμματος που θα συμπεριλαμβάνει τις περιοχές γύρω από το Κάστρο του Απαλίρου, και έτσι θα κατανοήσουμε την λειτουργία της πόλης με τα περίχωρά της και τις πολλές εκκλησίες. Ανέβηκα πρώτη φορά στο Κάστρο το 2005 έχοντας την αρωγή δύο φίλων μου Ναξίων αλλά μου είχε κάνει εντύπωση το γεγονός ότι δεν είχε υποστηριχτεί έως τότε η γνώση του μέσα από μία επιστημονική έρευνα. Ως Νορβηγός είναι ιδιαίτερη τιμή για εμένα που μπορώ να προσφέρω κάτι στην Νάξο, που οι Νορβηγοί λατρεύουν για την καταπληκτική της φιλοξενία και τις φυσικές της ομορφιές. Θέλω να συμβάλλω στην ανάδειξη του δικού σας πολιτισμού. Άλλωστε πουθενά δεν έχω δει τόσο ζωηρό ενδιαφέρον και αφοσίωση στην ιστορία και στην αρχαιολογία όσο εδώ στην Νάξο!» Και ολοκλήρωσε την παρουσίασή του με ευχαριστίες προς τους «Ben Slot για τις πολύτιμες πληροφορίες που μας έχει δώσει, τον Σύλλογο Κορωνιδιατών που μας παραχώρησε την αίθουσά του για γραφείο, και τον Δήμαρχο Νάξου για το ενδιαφέρον του». Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι οι Νορβηγοί ζητούν την συνεργασία με διεθνούς φορείς και βέβαια τις Ελληνικές Αρχές ώστε να ξεκινήσουν τις ανασκαφές (αναμένονται εκ νέου στην Νάξο τέλη Μαρτίου) για να μπορέσουν να αποκαλύψουν όλα τα μυστικά που κρύβει αυτό το απίστευτο κάστρο – πόλη… 

ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΛΙΑΝΟΣ